Historia wsi Gminy Olkusz

BOGUCIN MAŁY

Miejscowość po raz pierwszy wzmiankowana w źródłach w 1225 r. Najstarsza pewna informacja o wsi pochodzi z 1243 roku, kiedy to książę Bolesław Wstydliwy zwolnił dobra klasztoru cystersów w Mogile pod Krakowem, od budowy grodów i wypraw poza ziemię krakowską. Wśród wsi, które objął ten przywilej był wymieniony Bogucin. W średniowiecznych dokumentach nazwa wsi była zapisywana, jako: Bogucin, Bogehim, Bogucino, Bogucyn, Bogudzyn, czy Bugoczin. Nazwa pochodzi od imienia Bogumił lub jego odmian, np. Boguta, Boguchwał. Starosta rabsztyński Seweryn Boner w spisanym w 1534 roku „Opisaniu włości pomorzańskiej” podaje, że: „Boguta Szymon, co wrotnim bywał przy zameczku, kędy ptaki łowiał, tamże też sobie założył chałupkę, kędy teraz Bogucin”. Wieś początkowo należała do wspomnianego klasztoru cystersów w Mogile. Potem była własnością szlachecką, a następnie od XV wieku była królewszczyzną i wchodziła w skład tzw. tenuty rabsztyńskiej. Stanowiło ją kilkanaście wsi królewskich, nad którymi władzę sprawował starosta rabsztyński. Wieś była w składzie starostwa rabsztyńskiego do końca XVIII wieku. Najbardziej znanym epizodem militarnym związanym z Bogucinem była bitwa, jaka rozegrała się 2 czerwca 1273 roku, kiedy wojska księcia Bolesława Wstydliwego pokonały rycerstwo popierające Władysława księcia opolskiego w walce o tron krakowski. Większość informacji z okresu średniowiecza dotyczy obecnej wsi Bogucin Duży. W 1827 roku we wsi było 35 domów i 231 mieszkańców, a wieś była określana, jako rządowa. Wieś wchodziła w skład gminy Rabsztyn i parafii w Olkuszu.

BRACIEJÓWKA

Najstarsza, pośrednia wzmianka o wsi pochodzi z 1327 roku, kiedy to Adam z synem Braciejem z Chrząstowic otrzymali zezwolenie królewskie na karczunek sąsiedniego lasu zwanego Chmielowiec (Chmelow) i lokację nowej wsi, która przyjęła nazwę Braciejówka. Nazwa wsi była zapisywana, jako m.in. Braczeyowka (1392), Braczeyowka Poramba (1402), a nawet Bradzeyowka (1429). Wieś była własnością klasztoru norbertanek w Zwierzyńcu pod Krakowem. Wieś otrzymała 18 lat tzw. wolnizny, czyli przez ten czas nie musiała płacić podatków i składać danin. Pierwszym odnotowanym w źródłach w 1392 roku sołtysem Braciejówki był Jan. Dość często władza sołtysa obejmował dwie sąsiednie wsie, czyli Braciejówkę i Troks. W 1402 roku szlachcic Dziersław Razarek (Razurek) sołtys z Braciejówki i Troksa sprzedał za zgodą klasztoru rajcom krakowskim sołectwa w tych wsiach. W 1441 roku klasztor przekazał wieś jako zastaw Imramowi z Łopusznej. W 1490 roku król Kazimierz Jagiellończyk zezwolił klasztorowi zwierzynieckiemu sprzedać za 660 florenów Janowi Wolnemu bakałarzowi krakowskiemu czynsze z prawem odkupu na wsiach klasztornych, między innymi na Braciejówce. Wolny przeznaczył ten czynsz na uposażenie altarii w kościele św. Andrzeja w Olkuszu. Wiemy, że wsi była karczma i młyn. W 1581 roku wieś płaciła klasztorowi od 5 i pół łana kmiecego, było też 4 zagrodników bez roli. Pod koniec XVIII wieku w Braciejówce było 338 mieszkańców i 52 domy. W 1827 roku we wsi były 53 domy i 462 mieszkańców. Wieś wchodziła w skład gminy Jangrot i parafii w Gołaczewach.

GORENICE

Najstarsza wzmianka o wsi pochodzi z 1335 roku, kiedy jako „Gorovicz” został wymieniona w spisach świętopietrza, czyli tzw. denara św. Piotra – daniny na rzecz papiestwa. To poświadcza, że w Gorenicach był już wtedy kościół pw. św. Mikołaja. Nazwa wsi pochodzi prawdopodobnie od imienia Gorzysław, które było znane w odmianie Gorynia. Wieś była własnością szlachecką. W latach 1383-1405 odnotowany jest szlachcic Mikołaj z Gorenic i Zagórzan herbu Topór. Potem wieś należała do jego spadkobierców, którzy ją sprzedali. W 1475 roku właścicielem wsi był Piotr Hynek z Gorenic herbu Stary Koń zwany też Piotrem Goryńskim. Wiemy, że przez wieś przebiegała droga królewska z Paczółtowic do Olkusza. W XV wieku na terenie Gorenic i Ostrężnicy działały kopalnie rudy ołowiu. Znamy nawet ich nazwy. Były to kopalnie: Gruszka, Zeglarka, Wapowska, Hynkowska, Terle, Krzywa, Lipa i Szczęsna. We wsi istniała szkoła parafialna, co sprawiało, że jej mieszkańcy mogli zdobywać dalsze wykształcenie i obejmować stanowiska świeckie i kościelne. W 1430 roku Mikołaj syn Jakuba z Gorenic został studentem Akademii Krakowskiej. Wiemy, że w latach 1470-80 ks. Hynek z Gorenic był wikariuszem w kolegiacie kieleckiej. W 1529 roku ks. Mikołaj z Gorenic był plebanem kościoła w Gorlicach. Zdarzało się, iż mieszkańcy Gorenic przechodzili do stanu miejskiego. W 1407 roku Mikołaj z Gorenic, który był krawcem został przyjęty do prawa miejskiego krakowskiego. 1523 Jan Jordan z Zakliczyna wydzierżawił Pawłowi Kaufmanowi kupcowi i rajcy krakowskiemu swoje wsie Gorenice, Lgotę i Ostrężnicę wraz z kopalniami ołowiu z tytułu długu 1400 florenów, który zaciągnął u tegoż Kaufmana jeszcze jego ojciec. Wiemy, że Kaufman inwestował w miejscowe górnictwo. Potem właścicielami wsi byli m.in. mieszczanie krakowscy. W 1673 roku na miejscu wcześniejszego drewnianego kościoła została wzniesiona murowana, barokowa świątynia. Jej budowę rozpoczął Aleksander ze Słupowa Szembek, burgrabia zamku krakowskiego, kontynuował jego syn Karol, a zakończyła kolejna właścicielka wsi, wdowa po nim, Krystyna z Dembińskch Tarnowska. Do cenniejszych zabytków należą m.in. późnogotycki posąg Chrystusa Ukrzyżowanego z XVI w. i monstrancja z przełomu XV i XVI w. Pod koniec XVIII wieku Gorenice należały do burgrabiego krakowskiego Kaspra Otfinowskiego. Wiemy, że w XVIII wieku w Gorenicach był szpital dla ubogich oraz browar, a w XIX wieku folwarki Kochman i Justynów. W 1827 r. Gorenice liczyły 70 domów i 244 mieszkańców.

KOSMOLÓW

Po raz pierwszy nazwa wsi została odnotowana w źródłach w 1315 roku, w dokumencie, w którym opisano, że las, na którym lokowana jest wieś Sułoszowa ciągnie się od zamku Pieskowa Skała do granic Kosmolowa. Nazwa wsi pochodzi od imienia Kosmal. Być może tak nazywał się zasadźca i pierwszy właściciel wsi. Nazwa wsi była zapisywana, m.in. jako Cosmalow (1315), Cosmal (1403), czy Coszmalow (1425). W 1403 roku został odnotowany Piotr sołtys w Kosmolowie. Sołectwo było podzielone, gdyż z tego samego roku pochodzi informacja, że Jaszek sołtys z Kosmolowa został przyjęty do prawa miejskiego w Krakowie. Wieś stanowiła własność królewską w starostwie rabsztyńskim. W skład tzw. tenuty rabsztyńskiej wchodziło kilkanaście wsi królewskich, nad którymi władzę sprawował starosta rabsztyński. Wieś była w składzie starostwa rabsztyńskiego do końca XVIII wieku. Sołtyskami były też kobiety. W 1421 roku Katarzyna sołtyska z Kosmolowa pozwała Macieja Korbę kmiecia z Kosmolowa o 15 grzywien czynszu, a także pozwała Jana Kożuszka z Mnikowa, burgrabiego zamku Rabsztyn o to, że jej męża Piotra siłą ujął i uwięził. Obciążenia mieszkańców na rzecz starosty były znaczne, skoro w 1471 i 1472 wieś Kosmolów, która podlegała wtedy staroście Janowi z Rabsztyna została skazana na karę za niepłacenie wiardunku, czyli rocznego czynszu. W XVI wieku we wsi była karczma, a część mieszkańców zajmowała się rzemiosłem. W 1629 roku pobór podatku z Kosmolowa był płacony od 18 i pół łana oraz przez dwóch rzemieślników. W 1790 roku we wsi były 53 domy, a w 1827 roku wieś liczyła 395 mieszkańców i 56 domów. Wieś wchodziła w skład gminy Rabsztyn i parafii Przeginia.

NIESUŁOWICE

Pierwszy dokument, w którym pojawiła się nazwa wsi, to wydany przed 1370 rokiem przywilej króla Kazimierza Wielkiego dla dziedzica Niesułowic i Lgoty. Na ten przywilej opieczętowany pieczęcią majestatyczną powołał się w 1427 roku przed sądem Hanusz Borg mieszczanin z Krakowa, aby oddalić roszczenia swego przyrodniego brata Jana z Chełmu do części wsi Niesułowice i Lgota. W 1430 roku wspomniany Hanusz Borg sprzedał za 250 grzywien Paszkowi z Balina wieś Niesułowice i czterech kmieci w Lgocie. Wieś była w rękach Balińskich do końca XV wieku, kiedy w 1479 Ścibor z Balina zastawił całe Niesułowice za 200 florenów węgierskich w złocie Wincentemu Pawczerowi mieszczaninowi krakowskiemu, a w 1488 roku wspomniany Ścibor sprzedał całą wieś i 4 łany w Lgocie Mikołajowi z Niesułowic. Transakcja opiewała na 350 florenów węgierskich. Na początku XVI wieku w okolicach Niesułowic prowadzono eksploatację rud ołowiu. W XVI wieku własność wsi była podzielona. Właścicielem jednej z części był syn olkuskiego mieszczanina Melchiora Marszela. Ten trwający przez dłuższy czas podział wsi znalazł swoje odzwierciedlenie w nazewnictwie. Jeszcze w XIX wieku wyróżniano Niesułowice Miejskie i Niesułowice Szlacheckie. Pod koniec XVIII wieku jedna część wsi należała do Jana Woźnickiego, a druga do Anny Russockiej. Na początku XIX wieku wieś dzierżawili kolejno Andrzej Grabaczewski i Franciszek Lelowski. Po rozbiorach, pomiędzy Niesułowicami i Lgotą przebiegała granica państwowa. W Niesułowicach była komora celna. W 1881 roku przewieziono przez nią towary o łącznej wartości 8295 rubli, czyli więcej niż roczny budżet Olkusza. W połowie XIX wieku wieś Niesułowice, która wchodziła w skład gminy Bolesław i parafii w Gorenicach miała 203 mieszkańców i 26 domów. Sama nazwa wsi pochodzi od imienia Niesuł. W średniowiecznych dokumentach byłą zapisywana m.in., jako: Nyesulouicze (1452) i Nyesuliwicze (1470).

OLEWIN

Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1388 roku, kiedy to wyrokiem sądu Mikołaj z Olewina miał ustąpić Mroczkowi i Dzierżkowi ze Szreniawy z karczmy, a wszystkich poddanych uwolnić od kar i ciężarów. W latach 1400-9 jako właściciel wsi występuje Mikołaj Oleliński z Olelina i Kurozwęk herbu Ostoja. Wspomniany Mikołaj procesował się z Janem z Pilczy. Około 1415 roku Olewin kupił mieszczanin krakowski Mikołaj Finger, późniejszy rajca, ławnik i żupnik olkuski. Kolejnym właścicielem wsi Stanisław Radostek, mieszczanin olkuski, a później jego syn Maciej. Tenże w 1453 roku sprzedał wieś krakowskiemu rajcy Janowi Świdniczerowi. Od jego potomków, w 1460 r. nabył część Olewina późniejszy ławnik i rajca olkuski Piotr Bylica. W 1497 roku mistrz Stanisław z Olkusza sprzedał część Olewina za 50 florenów olkuskiemu mieszczaninowi Maciejowi Bylicy i Dorocie, wdowie po wcześniejszym właścicielu wsi, Piotrze Bylicy. W 1629 r. właścicielem wsi był olkuski mieszczanin Jan Lichnowski. W 1783 r., jako właściciel występuje Gorajski, a w 1790 roku właścicielem Olewina był Franciszek Bukowski, szambelan królewski i zarazem właściciel dóbr Klucze. Wtedy we wsi było około 15 domów i 55 mieszkańców. We wsi był browar i młyn. Nazwa wsi pochodzi prawdopodobnie od imienia Olela, Oława lub zdrobnienia Oleś (Aleksander). Na tę ostatnią hipotezę wskazuje fragment „Opisu włości pomorzańskiej” Seweryna Bonera z 1534 roku, który napisał „Służył także temu P. Parczewskiemu powoźnik Oleś, który także prosił pana swego, aby mu oddzielił gruntu kędy teraz Olelin.” W średniowiecznych dokumentach nazwa wsi była zapisywana, m.in. jako: Olelin (1388), Olawyn (1398) i Olewyn (1399).

OSIEK

Najstarsza wzmianka o wsi pochodzi z 1408 roku, a najstarszy dokument z 1435 roku, kiedy Spytek z Melsztyna, właściciel zamku w Rabsztynie wraz ze swymi poddanymi z Pomorzan pozwali rajców, wójta i całą społeczność miasta Olkusza o zatrzymanie siłą i zakucie w dyby dwóch kmieci z Pomorzan i jednego kmiecia z Osieka. Aż do końca XVIII wieku wieś stanowiła własność królewską w starostwie rabsztyńskim. W skład tzw. tenuty rabsztyńskiej wchodziło kilkanaście wsi królewskich, nad którymi władzę sprawował starosta rabsztyński. Zdarzało się, że starostowie dzierżawili poszczególne wsie innym osobom. W 1629 roku, jako dzierżawca Osieka oraz Zimnodołu występuje Wojciech Czarnota. W 1789 roku we wsi były 33 domy i 153 mieszkańców. Z kolei w 1827 roku wieś liczyła 257 mieszkańców i było w niej 36 domów. Wieś była w gminie Rabsztyn i parafii w Przegini. Nazwa wsi pochodzi od określenia „osiek”, które oznaczało miejsce, gdzie wznosiła się warownia leśna z pni drzewa. W średniowiecznych dokumentach nazwa wsi była zapisywana, m.in., jako Ossek, Hosszek (1408), czy Osyek (1470).

PAZUREK

Nie mamy zbyt wielu informacji na temat historii tej wsi. Podobnie, jak na temat pochodzenia jej nazwy. Można tylko przypuszczać, że pochodzi od nazwiska szlachcica, który nazywał się Dziersław Razarek (Razurek). Wiemy o nim tylko tyle, że w 1402 roku, jako sołtys Braciejówki i Troksa sprzedał za zgodą klasztoru norbertanek w Zwierzyńcu rajcom krakowskim sołectwa w tych wsiach. Prawdopodobnie przez osadę już od średniowiecza przebiegała droga królewska. W dokumencie z 1327 r. opisującym granice wsi Braciejówka napisano, że granice wsi idą przez granice wsi Gołaczewy do „Jastrzębiej drogi”. Pamiątką po nazwie tej drogi jest nazwa wzgórza Jastrząbka na terenie rezerwatu Pazurek. Wiemy, że już w XIX wieku w Pazurku był tartak. W zamieszczonym w prasie opisie potyczki, jaką podczas powstania styczniowego 22 kwietnia 1863 roku stoczył oddział kpt. Anastazego Mossakowskiego czytamy „Około godziny 10ej z rana 22go we środę stanął obozem oddział Mosakowskiego w lesie za wsią Golczewice w pobliżu karczmy Pazurek; wieś od lasu przedzielona jest wzgórzem.”.

PODLESIE

Wieś wzmiankowana w źródłach w XVI wieku. Zapewne związana ze starostwem rabsztyńskim, choć nie jest wymieniana wśród wsi wchodzących w skład tenuty. Dokument z 1783 r. wspomina „Podlesie, alias leśni do pilnowania lasu rabsztyńskiego osadzeni”. Na wydanej w 1792 roku mapie województwa krakowskiego opracowanej przez Hermanna Karola de Perthéesa, jest zaznaczona „Chałupa Podlesie”. Jednak jej lokalizacja jest nieco inna, niż obecne położenie wsi. W 1827 roku we wsi było 30 domów i 249 mieszkańców.

RABSZTYN

Początki zamku Rabsztyn sięgają XIII wieku i zapewne w tym okresie powstała także wieś u podnóża zamku. Nazwa wsi tożsama z nazwą zamku pochodzi z języka niemieckiego. Zwrot Rabenstein, to Krucza Skała. Wieś stanowiła własność królewską w starostwie rabsztyńskim. W skład tzw. tenuty rabsztyńskiej wchodziło kilkanaście wsi królewskich, nad którymi władzę sprawował starosta rabsztyński. Wieś była w składzie starostwa rabsztyńskiego do końca XVIII wieku. Nie mamy zbyt wielu informacji o samej wsi. Na przełomie XVII i XVIII wieku u podnóża wzgórza wzniesiono dwór starościński, który po spaleniu zamku stał się siedzibą kolejnych starostów. Wiemy, że we wsi był młyn, bo z 1615 roku pochodzi informacja, że młynarz Jerzy z Rabsztyna został wezwany do zapłacenia zaległej dziesięciny. Sam Rabsztyn był niewielką wsią, w 1791 roku mieszkało tu zaledwie 29 osób. Z kolei w 1827 roku we wsi Rabsztyn było tylko pięć domów i 45 mieszkańców. W XIX wieku Rabsztyn stał się siedzibą gminy, a pod koniec XIX wieku powstała stacja kolejowa Rabsztyn (obecnie Jaroszowiec Olkuski).

SIENICZNO

Wieś była już wzmiankowana przez kronikarza Jana Długosza przed 1470 rokiem, choć jej historia może być dawniejsza. Była to wieś królewska w parafii Przeginia. Według regestru poborowego powiatu proszowickiego z 1581 roku wieś Sieniczno wchodząca w skład starostwa rabsztyńskiego miała trzy półłanki kmiece. W XVIII wieku we wsi działał kamieniołom. W 1789 roku w Sienicznie było 41 mieszkańców i 8 domów. Wieś podlegała pod gminę Rabsztyn i parafię w Przegini. W 1843 roku we wsi powstała szkoła elementarna. Przypuszczalnie nazwa wsi pochodzi od słowa „siennica”, czyli miejsce, gdzie przechowuje się siano. W średniowiecznych dokumentach nazwa wsi była zapisywana, m.in. jako Zenyczno (1470), Sieniczna (1570), a potem Sienniczno (1787).

TROKS

Z dokumentu spisanego w 1367 roku wiemy, że klasztor norbertanek w Zwierzyńcu pod Krakowem dał Adamowi kmieciowi z Chrząstowic i jego synowi Braciejowi las swój zwany Chmielów (Chmielowiec) przynależny do Chrząstowic w celu wykarczowania i lokowania wsi na prawie średzkim. Na wykarczowanym terenie powstały dwie wsie Troks i Braciejówka. Klasztor sprzedał także Adamowi i jego potomkom sołectwo w obu wsiach. Wieś otrzymała 18 lat tzw. wolnizny, czyli przez ten czas nie musiała płacić podatków i składać danin. Sołtys dostał zgodę na budowę młyna poniżej młynów klasztornych w Chrząstowicach. Dochody z młyna, sadzawek i innych pożytków sołtys miał dzielić po połowie z klasztorem. Pierwszym odnotowanym w źródłach w 1392 roku sołtysem Troksa (i Braciejówki) był Jan, który procesował się z Marcinem Gawronem z Modlnicy o 7 grzywien czynszu. W 1402 roku szlachcic Dziersław Razarek (Razurek) sołtys z Braciejówki i Troksa sprzedał za zgodą klasztoru rajcom krakowskim sołectwa w tych wsiach. W 1484 roku Piotr prepozyt i klasztor zwierzyniecki sprzedali za 660 florenów wsie Braciejówkę, Troks, Chrząstowice i Kolbark, przeznaczając tę sumę na wykupienie wsi klasztornych Krzęcin i Grodzisko. Nabywcą był szlachcic Szymon z Wierzchowiska, a transakcja określana, jako wyderkaf była formą sprzedaży z prawem odkupu. Kolejnym właścicielem wsi był Jan Wolny. Później wieś wróciła do dóbr klasztornych. W 1581 roku wieś płaciła klasztorowi czynsz z 5 łanów kmiecych. Był też jeden łan sołtysi i zagrodnik bez roli. W 1827 roku we wsi było 25 domów i 197 mieszkańców. Wieś wchodziła w skład gminy Jangrot i parafii Gołaczewy. W średniowiecznych dokumentach nazwa wsi była zapisywana, m.in. jako Trex (1365), Troksz (1393) i Trox (1581). Pochodzenie nazwy wsi jest niejasne.

WIŚLICZKA

Wieś wymieniana jest w źródłach dopiero w XIX wieku. Wcześniej stanowiła część wsi Parcze Górne. W 1886 roku w Wiśliczce mieszkało 9 osadników, którzy łącznie mieli 88 mórg gruntu. Wieś wchodziła w skład gminy Rabsztyn i parafii Przeginia. Pochodzenie wsi jest niejasne, w średniowieczu słowem „wiślica” określano miejsca wypływu wody (źródła) lub miejsca wiosennych zalewów.

WITERADÓW

Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1387 roku, kiedy to Elżbieta (Halszka) Radomska z Żurady, Witeradowa i Starczynowa pozwała Dzierżka z Janowic, stolnika sandomierskiego o dziczyznę gwałtem na drodze zabraną. Wspomniana Halszka była wdową po kasztelanie radomskim Klemensie I z Mokrska (zm. 1387). Był on bliskim współpracownikiem króla Kazimierza Wielkiego i należał do rady królewskiej. Prawdopodobnie Witeradów i Żurada stanowiły wiano wspomnianej Halszki. W 1402 roku miasto Olkusz kupiło Witeradów, Starczynów i Żuradę od rycerza Rafała z Michowa (syna Halszki). W Witeradowie było 8 łanów kmiecych i miejski folwark na dwóch łanach. W połowie XV wieku folwark dzierżawił olkuski mieszczanin Jan Rinczka, a potem jego syn Piotr. Już od połowy XV wieku we wsi był młyn, którego właścicielem był mieszczanin Mikołaj Gindel, a potem Tomasz Szperka. Według rejestru poborowego z 1581 roku wsie Witeradów, Starczynów i Żurada dzierżawił Piotr Czerny, który płacił czynsze od 14 łanów kmiecych. W 1629 roku dzierżawcą wsi był Walenty Drab, a w 1788 roku wieś dzierżawiła rodzina Russockich. W 1791 roku we wsi było 28 domów i 186 mieszkańców (w tym 8 Żydów). Na początku XIX wieku dzierżawcą wsi był Andrzej Grąbczewski, a potem Franciszek Lelowski. W 1827 roku w Witeradowie było 41 domów i 241 mieszkańców. Wieś należała wtedy do gminy Bolesław i parafii Olkusz. Przypuszczalnie nazwa wsi pochodzi od imienia Witorad. W archiwalnych dokumentach nazwa wsi była zapisywana, m.in. jako Vitoradow (1388) i Vytoradow (1553).

ZADOLE KOSMOLOWSKIE

Wieś wzmiankowana w źródłach dopiero od XIX wieku. Pierwotnie stanowiła przysiółek wsi Kosmolów. W XIX wieku należała do gminy Rabsztyn.

ZAWADA

Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1388 roku. Wieś należała do rycerza Mikołaja Strzały, a potem do Paszka z Kromołowa. Z dokumentu spisanego w 1404 roku wiemy, że Andrzej Kreza sołtys z Zedermana miał zapłacić Paszkowi z Kromołowa 68 grzywien groszy praskich pod gwarancją wwiązania go do wsi Zawady. Potem wieś należała do potomków Andrzeja Krezy. W 1584 roku była własnością Marcjana Chełmskiego, chorążego krakowskiego, właściciela Bolesławia. Wieś miała wtedy 5 łanów kmiecych. W 1789 roku we wsi było 26 domów i 188 mieszkańców (w tym 12 Żydów). W 1827 roku wieś miała 176 mieszkańców i 26 domów. Wieś wchodziła w skład gminy Rabsztyn i parafii olkuskiej. Nazwa wsi pochodzi od określenia „zawada”, czyli przeszkoda.

ZEDERMAN

Najstarsza wzmianka o wsi pochodzi z 1356 roku. W dokumentach z lat 1397-98, jako właścicielka wsi występuje Dorota z Zedermanu i Miechowa, wdowa po Stanisławie z Budziejowic. Na początku XV wieku sołtysem Zedermana był Andrzej Kreza. Wieś stanowiła własność królewską w starostwie rabsztyńskim. Była w składzie starostwa rabsztyńskiego do końca XVIII wieku. Jak wynika z regestru poborowego z 1581 roku wieś miała 9 i pół łanów kmiecych. W 1789 roku we wsi były 42 domy i 245 mieszkańców, a w 1827 roku 50 domów i 319 mieszkańców. Wieś wchodziła w skład gminy Rabsztyn i podlegała parafii w Przegini. Przypuszczalnie nazwa wsi jest pochodzenia niemieckiego od nazwy osobowej (imienia) Sand (er) mann. W archiwalnych dokumentach nazwa wsi była zapisywana, m.in. jako Zedrman (1397), Zandirman (1399) i Zandermann (1400).

ZIMNODÓŁ

Najstarsza wzmianka o wsi pochodzi z 1299 roku. Wtedy, kasztelan czchowski Wierzbięta nadał Henrykowi, mieszczaninowi olkuskiemu sołectwo w Zimnodole. Wieś stanowiła własność królewską w starostwie rabsztyńskim. Była w składzie starostwa rabsztyńskiego do końca XVIII wieku. Z dokumentów sądowych z 1421 roku wynika, że Szczepan kmieć z Paczółtowic wystąpił przeciwko Michałowi Tutuli kmieciowi z Zimnego Dołu i staroście rabsztyńskiemu Janowi z Melsztyna, o to że wraz z dwoma pomocnikami zadali mu 12 ran sinych i dwie rany krwawe. Już w XVI wieku we wsi była karczma. Jak wynika z regestru poborowego z 1629 roku, wieś płaciła podatki z 13 i pół łanów kmiecych. W 1789 roku we wsi było 47 domów i 241 mieszkańców, a w 1827 roku 51 domów i 327 mieszkańców. Wieś wchodziła w skład gminy Rabsztyn i podlegała parafii w Przegini. Nazwa wsi oznacza chłodne, zimne miejsce położone w dole. W archiwalnych dokumentach nazwa wsi była zapisywana, m.in. jako Symnodol (1299), czy Szimni dol (1428), od XVIII wieku używano nazwy Zimny dół.

ŻURADA

Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1387 roku i dotyczy Elżbiety (Halszki) Radomskiej z Żurady, Witeradowa i Starczynowa. Była ona wdową po kasztelanie radomskim Klemensie I z Mokrska, bliskim współpracowniku króla Kazimierza Wielkiego. W 1402 roku miasto Olkusz kupiło Żuradę, Witeradów i Starczynów od rycerza Rafała z Michowa (syna Halszki). W 1490 roku wieś liczyła 6 i pół łana. Według regestru poborowego z 1581 roku wsie Witeradów, Starczynów i Żurada dzierżawił od miasta Olkusza Piotr Czerny. W 1791 roku we wsi było 45 domów i 273 mieszkańców (w tym 5 Żydów). Na początku XIX wieku dzierżawcą wsi był Andrzej Grąbczewski, a potem Franciszek Lelowski oraz Ignacy Widarkiewicz. W 1827 roku wieś miała 518 mieszkańców i było w niej 71 domów. Wieś wchodziła w skład gminy Bolesław i podlegała parafii w Olkuszu. Pochodzenie nazwy jest niejasne. W archiwalnych dokumentach nazwa wsi była zapisywana, m.in. jako Dzdzurada (1388) i Zdzurada (1554).

Broszurę „Historia wsi Gminy Olkusz” w formacie A4 można pobrać tutaj: