Historia Olkusza
Od Starożytności do Średniowiecza
Wiele wskazuje na to, że Olkusz może się szczycić wielokulturową i wielonarodową historią, początki której sięgają… starożytności. Genealogię pierwszej nazwy – Elkusz najłatwiej, ponoć, objaśnić na gruncie języka … fenickiego. „El” znaczy w nim pan, Bóg, „Kusz” natomiast to – kuć, krajać. Elkusz mogłoby więc znaczyć – pan, który kuje lub miejsce kucia. Fenicjanie, w te odległe od ich ojczyzny strony, mogli przywędrować w poszukiwaniu skarbów, którymi okazały się pokłady rud ołowiu zawierające sporo srebra. Ich eksploatacja być może dała początek historii tutejszego górnictwa i hutnictwa kruszcowego.
Śladem potwierdzającym zasadność takiego przypuszczenia być może jest zapis odnaleziony w komentarzu do Biblii, dokonany przez rabina Rashiego w XI wieku. Ów żydowski uczony z francuskiego miasta Troyes, napisał:
"HAELQOSI - jest to miasto w państwie Polonia, które należy do ziemi Izraela, choć leży poza granicami ziemi Izraela. l wiedz, że są tam rudy złota, srebra i że w pobliżu niego znajduje się sól, ponieważ Morze Solne (Martwe) dochodzi do tego miejsca".
W 1184 roku, jak potwierdzono to w zachowanych dokumentach historycznych, w dzisiejszej osadzie Stary Olkusz (do połowy XIII w. – miejscu pierwotnej lokalizacji miasta) istniało już probostwo olkuskie. Pierwszą historyczną wzmiankę o miejscowości znaleziono w zobowiązaniu Bolesława Wstydliwego – księcia sandomierskiego i krakowskiego, który w 1257 roku, przenosząc klasztor klarysek z Zawichostu do Skały, obiecał wypłacać na jego utrzymanie dwie grzywny złota rocznie z dochodów za olkuski ołów.
Najstarsze, z odnalezionych w archiwach potwierdzeń posiadania przez Olkusz praw miejskich pochodzi jednak dopiero z 1299 roku kiedy to „Henricus, civis de Ilkusz” ( Henrykowi mieszczaninowi z Ilkusza) pozwolono założyć wieś Zimnodół. Tę datę przyjęto za pierwszy zapis o mieście i z tego względu w 1999 roku hucznie świętowano Siedemsetlecie Miasta Olkusza. Miasto tworzyło czworobok, od czasów króla Kazimierza Wielkiego, otoczony kamiennymi murami obronnymi wyposażonymi w 15 baszt. Do środka można było wjechać bramami – Sławkowską, Krakowską i Wolbromską zwaną też Miechowską lub furtami: Parczewską, Farną lub Żuradzką.
Pod koniec XIV wieku na rynku wzniesiony został (nieistniejący dziś) ratusz, siedziba władz miejskich. W składzie patrycjatu dominowali obywatele pochodzenia niemieckiego.
Historyczne zawieruchy
Olkuscy mieszczanie tego okresu zajmowali wysokie stanowiska w administracji królewskiej i sądowniczej, nie brak było wśród nich luminarzy nauki. Z tegoż górniczego miasta pochodziła liczna grupa Janów, którzy profesorowali w XV-wiecznej Akademii Krakowskiej. Wśród nich byli wybitni teologowie, lekarze, autorzy podręczników medycznych. Marcin Bylica, wykładał na uniwersytetach w Padwie, Bolonii i w Budzie. Był autorem tablic astronomicznych. Inny przedstawiciel tego rodu, to także astronom- Stanisław Bylica. Marcin Biem pracował nad reformą kalendarza. Sławniejszym od nich polskim astronomem był tylko Mikołaj Kopernik.
Rabunkowa eksploatacja górnicza, klęski żywiołowe – pożary i wylewy rzeki Baby, ale także zarazy i działania wojenne okresów potopu szwedzkiego, a później wojny północnej doprowadziły do upadku świetności ekonomicznej Srebrnego Grodu jaki nastąpił u schyłku XVII wieku. W zalanych wodą kopalniach zaprzestano eksploatacji kruszcu.
Powrót do górniczych tradycji nastąpił dopiero w okresie rozbiorów. Już pod zaborem rosyjskim w 1814 roku, z inicjatywy Stanisława Staszica uruchomiono kopalnię ” Józef „, w której rozpoczęto eksploatację galmanu – rudy cynku. Kondycja miasta uległa poprawie. Stało się ono siedzibą władz powiatu. Wybudowane zostają nowe gmachy starostwa, magistratu i szpitala. Zarazem Olkusz stracił bezpowrotnie wiele zabytków. Rozebrane zostały mury miejskie, klasztor Augustianów z kościołem i ratusz w rynku.
Olkuszanie dzielnie walczyli w powstaniach listopadowym i styczniowym. W 1863 roku na ziemi olkuskiej stoczono przeszło 30 bitew i potyczek z wojskami rosyjskimi. Walczyli tu tej miary żołnierze, co Apolinary Kurowski, Marian Langiewicz, Francois Rochebrun i Józef Miniewski. W bitwie pod Krzykawką zginął Włoch, towarzysz broni Garibaldiego płk Francesco Nullo, którego zwłoki spoczęły na olkuskim cmentarzu.
Srebrne Miasto
Intensywny rozwój miasta, czerpiącego korzyści z eksploatacji i przerobu rud ołowiu, ale także z korzystnego dla rozwoju handlu położenia przy trakcie łączącym Wrocław z Krakowem dostarczył także środków na takie inwestycje jak rozbudowa kościoła pod wezwaniem św. Andrzeja Apostoła do dzisiejszych okazałych rozmiarów, czy erygowanie (niestety, już nie istniejącego) klasztoru Augustianów, przy którym wzniesiono kościół Najświętszej Marii Panny.
Zamożność tutejszych mieszczan wyrażana ilością murowanych domów istniejących w mieście, w tym okresie mocno przewyższała stan posiadania mieszkańców Krakowa. Rangę grodu nad Babą doceniono w 1356 roku wyborem do Sądu Sześciu Miast – ogólnopolskiej instancji odwoławczej prawa niemieckiego. Nie przez przypadek też, w 1363 roku krakowscy starostowie mieli zaszczyt witać w Olkuszu cesarza Karola IV, jadącego do Krakowa na swój ślub z Elżbieta, wnuczką Kazimierza Wielkiego.
Zbudowanie, w XV i XVI wieku, sztolni odwadniających umożliwiło olkuskim gwarkom dostęp do niedostępnych wcześniej pokładów srebronośnych rud ołowiu. Postępy w realizacji tego przedsięwzięcia inżynierskiego doglądał w 1547 roku, król Zygmunt August. Łączna długość podziemnych korytarzy przekroczyła 30 km. Za cenę jednego kilometra takiego chodnika można było wtedy zbudować 15 kamienic w rynku miasta.
W okresie największej świetności w Olkuszu czynnych było 300 kopalń rud ołowiu. Wokół nich rozwinęły się huty wytapiające z nich srebro. Dało to powód do uruchomienia tu w 1579 roku jedynej w tym czasie królewskiej mennicy, bijącej monety tak wysokiej jakości, że dobrą sławą cieszyły się jeszcze długo po jej zamknięciu w 20 lat później. Najsłynniejszymi monetami bitymi w Olkuszu były trojaki.
Olkusz w XIX wieku
Powstania i carskie represje nie zahamowały rozwoju przemysłu w mieście. Zintensyfikowało go przeprowadzenie w latach 1883-85 przez Olkusz lwanogrodzko-Dąbrowskiej linii kolejowej. W kilkanaście lat później – w 1907 roku Peter Westen założył Fabrykę Naczyń Blaszanych.
Wielu olkuszan wzięło udział w I wojnie światowej, wielu zaciągnęło się do Legionów, gdzie istniał nawet oddział Strzelców Olkuskich. Z Olkusza pochodził np. naczelny lekarz legionów gen. Stefan Buchowiecki. Sami olkuszanie potrafili przygotować się do niepodległości. Utworzyli w Olkuszu Komitet Ratunkowy Polski, który m.in. założył w 1916 r. liceum męskie, organizował różnorakie kursy, walczył z analfabetyzmem, szerzył na wsi zasady higieny itd.
Po odzyskaniu niepodległości liczba mieszkańców Olkusza w ciągu niespełna 20 lat prawie podwoiła się. Zbudowano m.in. nową szkołę, elektrownię i kanalizację. Ważną inicjatywą było stworzenie przez władze Olkusza uzdrowiska w Bukownie.
W okresie II wojny światowej, po zajęciu Polski, Niemcy włączyli miasto do III Rzeszy (granica z Generalną Gubernią przebiegała przez pobliski Rabsztyn). W dniu 16 lipca 1940 r. hitlerowcy rozstrzelali w Olkuszu dwudziestu Polaków. Ofiarami egzekucji byli więźniowie polityczni przywiezieni z Mysłowic i Sosnowca oraz pięciu olkuszan. 31 lipca 1940 roku, w dniu nazwanym potem Krwawą Środą, Niemcy przez cały dzień torturowali setki mieszkańców miasta na olkuskich placach. II wojna światowa przyniosła także kres wielowiekowej bytności Żydów w Olkuszu. W czerwcu i lipcu 1942 r. niemal wszystkich wywieziono do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu i zgładzono.
W okresie powojennym nastąpił rozwój miasta generowany inwestycjami przemysłowymi zarówno w mieście jak i w pobliskim Górnośląskim Okręgu Przemysłowym. Unowocześniana, państwowa olkuska „Emalia” znalazła się w czołówce krajowych producentów naczyń emaliowanych, wanien i zlewozmywaków. Zelektryfikowano linię kolejową. Wybudowano od podstaw kopalnię rud metali nieżelaznych „Olkusz”. Przez miasto przeprowadzona została szerokotorowa linia kolejowa łącząca Sławków, Olkusz, Hrubieszów, Moskwę i Magnitogorsk. Zbudowana została by zaopatrywać Hutę Katowice w rudę żelaza. Rozwojowi przemysłu towarzyszył szybki przyrost liczby mieszkańców miasta. Z 12 tys. przed wojną, z czasem przekroczyła 40 tysięcy. Rozwinęło się budownictwo mieszkaniowe. Olkusz otoczyły osiedla bloków. Wybudowane zostały Miejski Dom Kultury, szpital, hotel miejski, hala sportowo- widowiskowa, miasto połączono dwupasmową trasą ze Śląskiem.
Przejęcie zarządzania sprawami gminy przez samorząd lokalny, zapoczątkowane w 1990 roku pierwszymi wyborami do Rady Miasta dało efekty – Olkusz zyskał na wyglądzie, remontuje się ulice, kończy się kanalizowanie miasta, jego ulice są lepiej oświetlone. W 1999 roku po kolejnej reformie administracyjnej Srebrny Gród ponownie stał się siedzibą władz powiatowych, tym razem w granicach nowego województwa małopolskiego.
