Szlak Gwarków Olkuskich
1 Gwarek - Skarbnik
Skarbnik, czyli duch kopalni strzegący jej skarbów. Dlatego olkuski Skarbnik trzyma stopę na skrzyni kryjącej ukryte w niej skarby. Praca w kopalni była niebezpieczna i górnicy wierzyli, że Skarbnik wskaże im bogate złoża kruszcu oraz ostrzeże przed zbliżającym się niebezpieczeństwem. Skarbnik ukazywał się górnikom pod postacią starego, brodatego górnika z kilofem w dłoni. Rzeźba gwarka stoi przed wejściem do Urzędu Miasta i Gminy w Olkuszu. Dawniej w tym miejscu wznosiła się kamienica należąca do Jana Bonera herbu Bonarowa (1462 – 1523) – kupca krakowskiego i bankiera królewskiego, a także żupnika olkuskiego i dzierżawcy olbory olkuskiej w latach 1508–1523. Warto dodać, że Boner był także starostą rabsztyńskim i ojcowskim. Idąc w stronę kolejnego gwarka warto przyjrzeć się kartuszowi z herbem Olkusza nad wejściem do magistratu, a także gmerkowi, czyli herbowi jednego z olkuskich mieszczan, jaki jest wmurowany w ścianę narożnej kamienicy.
2 Gwarek - mincerz
Gwarek wybijający srebrne monety. Nie przypadkiem rzeźba stanęła w tym miejscu. W średniowieczu znajdował się tutaj tzw. kwartał królewski. Miał tu swoją siedzibę żupnik, czyli królewski zwierzchnik olkuskich kopalni. Tutaj także mieścił się sąd górniczy. W latach 1579 – 1601 w tym miejscu działała królewska mennica. Monety wybijane w Olkuszu były oznaczane literą „I” od „Ilcussia”, czyli łacińska nazwa miasta. Na monetach znajdują się wizerunki władców, czyli Stefana Batorego oraz Zygmunta III Wazy. W mennicy pracowało około stu osób. Wybijano tu monety na potrzeby całego Królestwa Polskiego. Najwięcej produkowano trojaków, czyli monet o wartości trzech groszy, zwanych też „dutkami”. Obecnie w zabytkowych piwnicach pod budynkiem dawnego starostwa mieści się górnicza część ekspozycji Podziemny Olkusz.
3 Gwarek z gmerkiem
Gwarek stojący przed kościołem św. Andrzeja Apostoła trzyma w ręku tarczę z mieszczańskim herbem, czyli gmerkiem. W odróżnieniu od dziedzicznych, szlacheckich herbów, gmerki były znakami osobistymi. Olkuscy gwarkowie umieszczali gmerki na swoich domach, płytach pamiątkowych w kościele, a także na bochnach ołowiu. Dzisiaj możemy je zobaczyć na ścianach olkuskiego kościoła i kamienic, a także na przedmiotach ufundowanych przez gwarków dla kościoła. Idąc dalej, warto zatrzymać się na chwilę przy kamiennej kolumnie, jaką po zwycięskiej Odsieczy Wiedeńskiej ufundował olkuski gwarek Jan Gwardziński. Na ścianie kaplicy św. Anny można dostrzec kilka olkuskich gmerków. Obok, na kaplicy Loretańskiej, zwanej też Amendzińską znajduje się gmerk fundatora, czyli Stanisława Amendy (1550 – 1624), olkuskiego gwarka, rajcy i burmistrza miasta, a także dzierżawcy olbory olkuskiej.
4 Gwarek z krzyżem
Postać gwarka przy dzwonnicy olkuskiej bazyliki św. Andrzeja, trzyma w ręku duży krzyż nawiązujący do Srebrnego Krzyża Gwarków, ufundowanego w XVII wieku przez olkuskich górników. Wykonany ze srebra krzyż, który ma 171 cm wysokości, możemy podziwiać w kaplicy św. Anny w olkuskim kościele. Wierna replika krzyża jest prezentowana w ekspozycji Podziemny Olkusz. Innym, związanym z górnictwem zabytkiem olkuskiej świątyni jest XVI wieczna chrzcielnica w kształcie romańskiego kielicha odlana z olkuskiego ołowiu. W skarbcu kościoła znajduje się także fragment XVII wiecznej laski marszałkowskiej gwarków olkuskich, jaka była używana podczas zebrań i podejmowania uchwał. Bogaci, olkuscy mieszczanie byli hojnymi fundatorami miejscowych kościołów. Przykładem ich szczodrości są niezwykłe organy wykonane przez Hansa Hummla i Jerzego Nitrowskiego w pierwszej połowie XVII wieku, jakie możemy podziwiać w kościele św. Andrzeja. Instrument przedstawia szczególną wartość, zachował się bowiem oryginalny mechanizm i znaczna większość spośród 1776 piszczałek.
5 Gwarek przy baszcie
Gwarek z mieczem stojący przy baszcie nawiązuje do obowiązku olkuskich górników obrony miasta w przypadku obcego najazdu. Jak podaje kronikarz Jan Długosz, za czasów Kazimierza Wielkiego Olkusz został otoczony kamiennymi murami, których broniło kilkanaście baszt i fosa. Mury miejskie miały przeszło 1100 metrów długości, a w basztach mieścił się miejski arsenał. Rozbudowa miejskich fortyfikacji trwała aż do początków XV wieku. Kilkukrotnie mury obronne powstrzymały najazdy obcych wojsk na Olkusz. Mury, baszty i bramy miejskie zostały rozebrane na początku XIX wieku. Przed laty grupa miłośników historii Olkusza podjęła się odbudowy fragmentu muru i baszty na oryginalnych fundamentach. Prace zakończyły się w 1986 roku. Zrekonstruowane fragmenty baszty i muru pokazują stan fortyfikacji w XIV i XV wieku.
6 Gwarek - murarz
Ubrany w skórzany fartuch gwarek – murarz trzyma pod pachą blok kamienia, a w ręku narzędzie murarskie, czyli kielnię. Z takich właśnie bloków czerwonego kamienia zwanego zlepieńcem parczewskim wybudowano miejskie mury, bramy i baszty, a także olkuski kościół św. Andrzeja. Mury miejskie Olkusza miały prawie dwa metry grubości. Budowano je w technice opus emplectum. Z czerwonego zlepieńca budowano lico muru, natomiast środek wypełniano wapieniem zalewanym wapnem. O bogactwie średniowiecznego Olkusza świadczy fakt, iż u schyłku XIV wieku w Olkuszu znajdowały się 94 murowane domy. Dla porównania w stołecznym Krakowie było ich 150. Zresztą wiele z olkuskich kamienic należało do bogatych mieszczan krakowskich, którzy inwestowali w olkuskie kopalnie i handel ołowiem oraz srebrem.
7 Gwarek z herbem
Na zrekonstruowanych fragmentach dawnej Bramy Sławkowskiej – jednej z dwóch bram miejskich – siedzi gwarek trzymający w ręku herb Olkusza. Dawniej takie herby były umieszczone na bramach miejskich i witały gości. Najstarszy wizerunek herbu Olkusza pochodzi z 1386 roku. Znamy go z pieczęci przystawionej na dokumencie, w którym olkuscy mieszczanie składają hołd nowemu królowi Władysławowi Jagielle. Jest to jeden z najstarszych herbów miejskich w Polsce, w których godle umieszczone jest narzędzie górnicze. Niezmiennie od wieków w herbie Olkusza znajduje się brama miejska i kopaczka górnicza zwana inaczej gracą. Wizerunki herbu Olkusza możemy zobaczyć na licznych zabytkach w olkuskim kościele św. Andrzeja. Pod koniec XIX wieku herby miasta były umieszczane na budynkach użyteczności publicznej i szkołach. Kilka z nich zachowało się do naszych czasów.
8 Gwarek staruszek
Postać gwarka w Parku Miejskim nawiązuje do historii tego miejsca. Z 1439 roku pochodzi informacja o istnieniu tutaj kościoła i szpitala prowadzonego przez zakonników św. Ducha, popularnie zwanych „duchakami”. Szpital pełniący funkcję przytułku dla ubogich, starców i kalek był utrzymywany przez władze miejskie i kościół, ale też samych górników. Jak zapisano w uchwałach przyjętych przez olkuskich gwarków, na utrzymanie klasztornego szpitala, a także rodzin po górnikach, którzy zginęli przy pracy w kopalniach, każdy górnik miał dobrowolnie wpłacać „grosz jeden od jednego złotego, od dziesiątka groszy jeden szeląg”. Wielu górników zapisywało na rzecz szpitala swoje domy i pola. Kościół i klasztor św. Ducha zostały rozebrane na początku XIX wieku, ale do dziś pod ziemią znajdują się pozostałości murów i krypt kościoła.
9 Gwarek - hutnik
Postać gwarka wytapiającego ołów z charakterystyczną hutniczą łyżką symbolizuje działalność hutniczą olkuskich mieszczan. W średniowieczu wokół miasta zlokalizowanych było wiele hut, czy – jak wtedy mówiono – topni ołowiu. Najpierw po wydobyciu rudę przebierano ręcznie, aby oddzielić kamienie. Niekiedy rozbijano rudę w drewnianych stępach lub metalowych, dużych moździerzach. Później stosowano tzw. tłuczki napędzane siłą wody lub kieratami. Następnie rudę oczyszczano w płuczkach w formie drewnianych rynien z poprzecznymi deskami, gdzie spływająca woda zabierała zanieczyszczenia, zostawiając cięższy kruszec. Tak wypłukaną rudę suszono na słońcu, a potem przesiewano na sitach. Dopiero potem oczyszczoną rudę topiono w piecach hutniczych. Na końcu z wytopionego ołowiu odzyskiwano cenne srebro.
10 Gwarek - strażak
Wspinający się na drabinę gwarek – strażak stoi w miejscu, gdzie w średniowieczu wznosiła się „Brengarda”, czyli siedziba olkuskiej straży pożarnej, której początki sięgają 1478 roku. Już w 1558 roku powołano w Olkuszu urząd stróża nocnego na wieży ratuszowej. Gdy po zachodzie słońca zamykano bramy miejskie, strażacy pełnili nocne warty na szczycie wieży ratusza i alarmowali biciem w dzwon w przypadku zauważenia pożaru. Niestety pożary zdarzały się dość często. W 1584 roku jeden z największych pożarów w dziejach Olkusza zniszczył miasto wraz z ratuszem, kościołami i jedną trzecią przedmieść. Do gaszenia pożarów zobowiązani byli wszyscy mieszkańcy pod kierunkiem strażaków. Warto dodać, że strażacy nie tylko gasili pożary, ale także pilnowali porządku w mieście. Aby poznać historię olkuskiej straży, warto odwiedzić Muzeum Pożarnictwa Ziemi Olkuskiej, jakie znajduje się po drugiej stronie ulicy.
11 Gwarek - Kowal
Gwarek wykuwający coś na kowadle stoi przed budynkiem dawnej Szkoły Rzemieślniczej, czyli najstarszej, bo założonej w 1900 roku, olkuskiej szkoły średniej. Szkoła kształciła specjalistów w wielu zawodach. Tutaj uczyli się przyszli kowale, cieśle, ślusarze, czy murarze. Część z nich podejmowała potem pracę w górnictwie i miejscowych fabrykach. Największą była fabryka naczyń emaliowanych założona w 1907 roku w Olkuszu przez austriackiego przedsiębiorcę Petera Westena. Już w średniowieczu w kopalniach, poza górnikami niezbędni byli rzemieślnicy. W ich warsztatach powstawały narzędzia używane przez górników, czy hutników. Wykwalifikowani rzemieślnicy konstruowali maszyny odwadniające, czyli tzw. kunszty wodne. Były to koła z kubełkami na linie lub łańcuchu, które nabierały wodę. Olkuscy rzemieślnicy budowali też płuczki, tłuczki, kołowroty i inne urządzenia niezbędne do wydobycia i przeróbki rudy, a także piece hutnicze.
12 Gwarek na ulicy augustiańskiej
Postać gwarka z laską w ręku i kapeluszu na głowie jest nieco inna, niż pozostałe rzeźby. Może symbolizuje olkuskiego zakonnika, gdyż stoi na fundamentach dawnego kościoła pw. Najświętszej Marii Panny przy klasztorze augustianów? Kościół i klasztor powstały w połowie XIV wieku. W 1446 roku przy olkuskim klasztorze Augustianów powstało „Bractwo Kopackie”, czyli górnicze, które zostało zatwierdzone przez biskupa krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego. Ponoć to właśnie olkuscy zakonnicy – augustianie, którzy byli udziałowcami miejscowych kopalni, wymyślili maszyny odwadniające. W 1815 roku klasztor opuścił ostatni zakonnik, a sześć lat później rozebrano opuszczone budynki. A może rzeźba nawiązuje do olkuskich Żydów, gdyż nieopodal wznosiła się olkuska synagoga? Pierwsza wzmianka o Żydach w Olkuszu pochodzi z najstarszej zachowanej księgi miejskiej sprzed 1317 roku. W 1584 roku powstała synagoga, nadbudowana na jednej z baszt miejskich. W tym czasie założono także cmentarz żydowski.
13 Gwarek - wędrownik
Gwarek – wędrownik z sakwą i tobołkiem na ramieniu stoi obok reliktów dawnej Bramy Krakowskiej. Przez nią prowadził ważny trakt handlowy z Krakowa do Wrocławia. Tędy wędrowali na studia w Akademii Krakowskiej synowie olkuskich mieszczan. Wielu z nich, jak Marcin Bylica i Marcin Biem zostało słynnymi uczonymi. Ale bogaty, górniczy Olkusz przyciągał też specjalistów z całej Europy, którzy przybywali do miasta, licząc na szczęście w poszukiwaniu złóż kruszcu. To także ich symbolizuje wchodzący do miasta gwarek. Olkusz, jako ważny ośrodek górnictwa, przyciągał specjalistów z całej Europy. Wśród olkuskich mieszczan byli m.in. Niemcy, Francuzi, Czesi, Włosi, Słowacy i Żydzi. Byli właścicielami olkuskich kopalni, zajmowali się handlem ołowiem i srebrem. Wielu było rajcami miejskimi i burmistrzami. Co ciekawe, olkuskie górnictwo stanowiło wzór dla innych ośrodków górniczych w Europie. W 1374 roku Elżbieta Łokietkówna siostra Kazimierza Wielkiego wydała pierwszą ordynację, czyli zbiór praw górniczych dla Olkusza. Na olkuskie prawa górnicze powoływał się w 1471 roku król Francji Ludwik XI, ustanawiając prawa dla miejscowych kopalni.
14 Gwarek z taczką
Gwarek pchający taczkę stoi przed zabytkowym Dworkiem Machnickich. W taczce zamiast kruszcu ma olkuskie monety symbolizujące bogactwo górniczego Olkusza. Miejsce, w którym znajduje się rzeźba gwarka, także jest związane z historią górnictwa. W ogrodzie Dworku Machnickich znajduje się zasypany szybik Sztolni Pileckiej, jednej z dwóch głównych sztolni odwadniających złoża pod Olkuszem. Budowę Sztolni Pileckiej zwanej też Staroolkuską rozpoczęto w 1576 roku. Część podziemna rozpoczynała się w pobliżu obecnego dworca kolejowego i prowadziła na zachód, przebiegając na południe od miasta. W pobliżu grodziska Stary Olkusz był wylot sztolni. Szybik, jaki znajduje się w ogrodzie Dworku Machnickich, był prawdopodobnie szybikiem rewizyjnym, czyli tzw. świetlikiem. W pobliskim budynku Centrum Kultury znajduje się Kolekcja Minerałów i Skamieniałości. Można tam podziwiać przeszło 30 rodzajów minerałów wydobywanych od wieków w olkuskich kopalniach. Obok mieści się ciekawe Muzeum Afrykanistyczne i galeria BWA, a w Dworku Machnickich ma swoją siedzibę Muzeum Twórczości Władysława Wołkowskiego.
15 Gwarek nad kołyską
Gwarek nachylony nad kołyską nawiązuje do legendy, która opowiada o tym, że olkuscy gwarkowie byli tak bogaci, że zamawiali dla swych dzieci srebrne kołyski. Ponoć właśnie za rozrzutność przeklął ich olkuski proboszcz, czyli późniejszy św. Jan Kanty. Olkusz, to nie tylko kolebka polskiego górnictwa kruszcowego, ale także wielu legend z nim związanych. Według legendy pan Twardowski, za oddanie duszy diabłu zażądał zgromadzenia całego srebra z Polski w jednym miejscu, czyli właśnie w Olkuszu. Ponieważ Twardowski zerwał układ, diabeł starał się zalać olkuskie kopalnie wodami rzeczki Baby i zasypać je piaskiem. Kiedy leciał z workiem piasku znad morza, zahaczył nim o wieżę olkuskiego kościoła, piasek się wysypał i tak powstała Pustynia Błędowska. Także powiedzenie, „gdzie diabeł nie może, tam Babę pośle” jest związane z legendą, według której diabeł nie mogąc zasypać olkuskich kopalni piaskiem, skierował tam nurt niewielkiej rzeki Baby, która zalała kopalnie. Z tą rzeką związane jest powiedzenie, że „dwie baby zniszczyły Polskę”. Jedna to królowa Bona, która wywiozła z Polski do Włoch ogromne dobra, czyli tzw. sumy neapolitańskie, a druga to rzeka Baba, która kilkoma potężnymi zalewami zniszczyła Sztolnię Pilecką.
16 Gwarek z mieczem katowskim
Gwarek wspierający się na mieczu to nawiązanie do średniowiecznego „miecza katowskiego”, jaki znajduje się w zbiorach Muzeum Regionalnego PTTK. Według legendy dwaj olkuscy gwarkowie zostali nim ścięci za to, że wbrew królewskim zakazom szukali srebra pod miastem, przez co zawalały się ściany domów i kościołów. Miecz z przełomu XIII i XIV wieku przez całe lata znajdował się w olkuskim ratuszu, jako symbol „prawa miecza”, które miał Olkusz. Faktem jest, że budowa sztolni, a co za tym idzie rozpoczęcie eksploatacji niekiedy wprost pod miastem, powodowało zagrożenie dla budynków. W 1616 roku komisja gwarecka zabroniła drążenia szybów i chodników w odległości mniejszej, niż 48 metrów od murów miejskich. Nie było to przestrzegane i nie pomagały królewskie zakazy kopania pod miastem. Zwiedzając olkuskie Muzeum Regionalne PTTK, możemy oglądać narzędzia pracy dawnych, olkuskich górników: kopaczkę, moździerz do rozdrabniania rudy i sito do jej płukania, a także drewniany młot, lampy używane przez górników oraz kamienne odważniki do ważenia rudy i ołowiu w miejskiej wadze.
17 Gwarkowie podnoszący ołów
Dwóch gwarków symbolicznie podnoszących bochen olkuskiego ołowiu stoi na reliktach budynku dawnej wagi miejskiej, jaki istniał w tym miejscu od 1588 roku. Z wagi korzystali kupcy i gwarkowie, ważąc towary, w tym ołów wytapiany w Olkuszu. Ołów transportowany z Olkusza, w ważących niekiedy kilkaset kilogramów tzw. bochnach, był przewożony na Rynek Główny w Krakowie, gdzie w pobliżu Sukiennic działała Waga Wielka. Potem olkuski ołów trafiał na rynki całej Europy. Fragmenty bochnów olkuskiego ołowiu wydobyto z wraku statku zatopionego w pierwszej połowie XVII wieku koło wyspy Texel u wybrzeży Holandii. W wydanym w 1505 roku dokumencie „Statuta Montana Ilcussiensis”, czyli „Statuty Górnicze Olkuskie” zapisano, że jedynie kupcy posiadający obywatelstwo Olkusza mogą handlować miejscowym ołowiem. W 2006 roku podczas badań archeologicznych pod krakowskim rynkiem znaleziono bochen ołowiu o wadze 693 kg. Bochen, z czasów panowania Władysława Łokietka, o czym świadczą umieszczone na nim znaki, pochodził z Olkusza.
18 Gwarek z kopaczką
Gwarek stojący przy wejściu do piwnic średniowiecznego ratusza, trzyma na ramieniu górniczą kopaczkę. To nawiązanie do herbu Olkusza, w którego godle znajduje się właśnie górnicza kopaczka zwana gracą. Taki herb miasta był na gotyckim ratuszu, którego piwnice znajdują się pod rynkiem. Olkuski ratusz – siedziba władz miasta, został wybudowany na początku XV wieku. O bogactwie górniczego Olkusza świadczy fakt, że ratusz był większy od ratusza w stołecznym Krakowie. Przedstawiciele władz Olkusza zasiadali w Sądzie Sześciu Miast – najwyższym sądzie dla polskich miast ustanowionym przez króla Kazimierza Wielkiego. W ratuszu byli przyjmowani dostojni goście odwiedzający Olkusz. W ratuszu przechowywano przywileje, jakie nadawali miastu kolejni monarchowie, a w piwnicach było miejskie więzienie. Ratusz został rozebrany na początku XIX wieku. Obecnie w odrestaurowanych piwnicach ratusza mieści się niezwykła ekspozycja Podziemny Olkusz.
